भाले बाघले हुर्काउँदै छ चारवटा टुहुरा डमरु

भारतको मध्य प्रदेश बाघको प्रदेशको रूपमा चिनिन्छ । २०१९को गणना अनुसार त्यहाँ मात्रै कुल ५२६ बाघ थिए । रिपोर्ट अनुसार २०२१ जुलाइ १ सम्ममा २४ बाघ मध्यप्रदेशले गुमाइसकेको छ । सन् २०२० मा २६ र २०१९मा २८ बाघ उक्त प्रदेशले गुमाएको थियो । सबैभन्दा धेरै बाघ मरेको रेकर्ड पनि मध्यप्रदेशकै छ । सन् २०१२ देखि २०१९ सम्ममा त्यहाँ १७२ बाघ मरेका छन् । 

यही जुन ६ को बिहान पान्ना टाइगर्स रिजर्भको छेउको गाउँमा एक भाले बाघले एउटा गाई मार्यो । त्यो दिनभरि उक्त बाघ त्यही इलाकामा रहीरह्यो तर उसले गाई खाएन । रजर्भ अधिकारीहरूको लागि यो केही अनौठो लाग्यो । अनि तिनले यसको कारण पत्ता लगाउन गार्डहरू खटाए । 

तिनले यो पत्ता लगाएकी त्यो बाघले गाई मारेको इलाका चार डमरुहरूको क्षेत्र थियो । अनि यो P243 कोड दिइएको बाघ तिनै डमरुहरूको बुवा थियो । एक महिना अघि डमरुहरूको आमा मरेकी थिई । त्यसैले पनि बुवा P243 को क्रियाकलापलाई शंकास्पद रुपमा लिइयो । के यसले उक्त गाई डमरुहरूलाई खान देला ? यही प्रश्न वन अधिकारीबीच उब्जिएको थियो । नभन्दै उक्त गाई डमरुहरूले खाए ।

बाघको प्रजातिमा डमरुहरूलाई खुवाउने, हुर्काउने, शिकार खेल्न तथा इलाका नियन्त्रण गर्न सिकाउने जस्ता काम आमा बघिनीले मात्र गर्ने गर्छन् । त्यो दुई वर्ष सम्म कायम रहन्छ, जतिबेलासम्म डमरुहरू हुर्केर आफ्नै इलाकामा स्वतन्त्रसँग विचरण गर्न सक्दैनन् । भाले बाघले यो सबै हेरचाह गर्दैनन्, उनीहरू मात्रै संरक्षक जस्तो बन्छन् । 

तर P243 ले फरक व्यवहार देखाएको थियो । P243 ले डमरुहरुको लालनपालन गरिरहेको छ भन्ने अरू आधार पनि थिए । मे २१ मा उक्त बाघले त्यही इलाकामा एक बाह्रसिंगा मारेको अधिकारीहरूले देखेका थिए । उसले उक्त सम्भार पनि डमरुहरूसँग मिलेर खाएको थियो । यो घटनाले भन्छ यो बाघको परम्परागत लैङ्गिक भूमिकामा पूर्णतः परिवर्तन आएको थियो । बघिनी मरेपछि ऊ डमरुहरूको हेरचाह गरिरहेको थियो । 

रिजर्भको ब्यावस्थापन पक्षले अहिले जोडी मरेको यो बाघको गतिविधि नियालिरहेको छ

पान्ना टाइगर रिजर्भका फिल्ड निर्देशक युके शर्मा भन्छन्, ‘हो, उसको गतिविधिले देखाउँछ कि यो भाले बाघले डमरुहरूको हेरचाह गरिरहेको छ । हामी बाघ र डमरुहरूलाई अनुगमन गरिरहेका छौँ ।’ बघिनी भने गत मे १५मा मरेकी थिई । मृत्युको कारण थाहा हुन सकेको छैन । 

‘बघिनी मरेपछि हामीले यी डमरुहरू पत्ता लगायौँ र उक्त इलाकामा क्यामरा जडान गर्यौं । उक्त बाघ नियमित जसो त्यहाँ जाने गरेको हामीले थाहा पायौँ । उसबाट डमरुहरूलाई केही खतरा देखिँदैन । डमरुहरू यो भाले बाघसँग खेलेको तथा सँगै शिकार खाएको हामीले देखेका छौँ’, शर्माले बताएका छन् । 

P243 कोड गरेको भाले बाघ, फोटोः पान्ना टाइगर्स रिजर्भ
 

‘जानकारी अनुसार, यो P243 कोड भएको भाले बाघ दुई वर्षभन्दा अघिदेखि P213-32 कोड गरेकी बघिनी सँगसँगै थियो । ऊ अरू बघिनीसँग देखिएको थिएन । मे १५ मा बेलुका बघिनी गाडिएको ठाउँमा गाडेको एक घण्टाभित्रै पुगेको थियो । अर्को दिन उ बघिनी मरेको स्थानमा गएर घण्टौँसम्म टोलाएर बसेको थियो । त्यतै आसपासमा कतै डमरुहरू पनि हुन पर्छ ।’ पार्क प्रशासनको रिपोर्टमा भनिएको छ ।

‘बाघले मसिनो कल पनि दिएको थियो, त्यो पक्कै उसले डमरु बोलाएको हुनपर्छ’ रिपोर्टमा उल्लेख गरिएको छ ।  ‘उक्त बाघको गतिविधिले भन्छ कि त्यसले डमरुलाई असर पार्ने छैन । बरू उसले तिनको सुरक्षाको जिम्मा लिएको छ । तर, आमा मरेपछि डमरुहरूको व्यवहारमा कस्तो परिवर्तन आइरहेको छ, हामीलाई त्यति थाहा छैन । हामी थप चासो राखिरहेका छौं’, शर्माले भनेका छन् ।
पान्ना टाइगर रिजर्भ मध्य प्रदेशको विद्या हिलमा अवस्थित संवेदनशील बाघ–बासस्थान हो । पतझर जंगलले ढाकिएको यो क्षेत्र १५९८.१ वर्ग किलोमिटरमा फैलिएको छ ।

टुहुरा डमरुलाई थप खाना पुर्याउनुपर्ने हुनसक्छ

यी डमरुहरूकी आमा बघिनी P213-32 को घाँटीमा अनुगमनको लागि  रेडियो कलर जडान गरिएको थियो । १२ मेमा जब ५–६ घण्टादेखि बघिनी हिँडडुल गर्न छोडेको रिजर्भका कर्मचारीले थाहा पाएका थिए । उनीहरू त्यसलाई खोज्न निस्किएका थिए ।  बघिनीको अघिल्लो देब्रे खुट्टामा चोट लागेको थियो । उसलाई उपचारको लागि ल्याइएको थियो र त्यसै क्रममा ऊ मरेकी थिई ।

‘पोस्टमर्टमबाट पनि बघिनीको मृत्युको खास कारण खुल्न सकेन । थप परीक्षणको लागि तिनवटा ल्याबमा बघिनीको रगत र शरीरको भाग लगिएको थियो’, रिजर्भको रिपोर्टमा उल्लेख गरिएको छ । 

बघिनी मरेको दुई दिनपछि हात्तीमा क्यामरा ट्र्याप सहित गएको ५० जनाको टोलीले डमरुहरू पत्ता लगाएको थियो । सबै डमरुहरू स्वस्थ्य र सन्तुष्ट देखिएका थिए । बुवा बाघ त्यही आसपासमा थियो र उसले अनुगमन टोलीको निगरानी गरेको थियो । 

‘डमरुहरू आठ महिनाका थिए । यसको अर्थ तिनले अझै शिकार गर्न जानेका थिएनन् । आमाको मृत्यु अघि तिनले आमाले मारेको शिकार सँगै खान थालिसकेका थिए । तर, आफैँ भने शिकार गरेका थिएनन् । त्यसैले जंगलमै तिनको रेखदेख गर्ने निर्णय हामीले गर्यौँ । आसपासमा शिकार छोडिदिए उनीहरू आफैँ खान सक्ने थिए । यदि त्यस इलाकामा शिकार नभेटिए तिनका बुवा या अन्यले मारेका शिकार डमरुको इलाकामा राखिदिने थियौँ’, शर्माले भनेका छन् । 

अहिलेसम्म टुहुरा डमरु हुर्काउन सकिएको छैन 

मध्य प्रदेशमा टुहुरा डमरु जंगलमै हुर्काउन पहिला पनि धेरै प्रयास गरिएका छन् । तर, ति कुनै पनि प्रयास सफल भएनन् । २०१७ मा भादग्रा टाइगर रिजर्भमा तीन टुहुरा डमरु भेटिएका थिए । शिकारीले तिनको आमालाई मारेका थिए । रिजर्भले तीन वटै डमरु बचाउन खोजेको थियो । तर, तीनै वटा डमरु भाइरल इन्फेन्सनका कारण मारिएका थिए । 

त्यही निकुञ्जमा २०१७ मा डेड महिनाका डमरुलाई आमाले छोडेको थियो । डमरुहरू एकदमै कमजोर थिए । रिजर्भले ल्याएर ती डमरुहरू घरायसी वातावरणमा हुर्कायो । कसैगरी पनि तिनलाई शिकार गर्न सिकाउन सकिएन । यो प्रयास निरर्थक भयो । अन्ततः तिनलाई भूपालको जुलोजिकल पार्कमा राख्नपर्यो । 

विज्ञहरूका अनुसार आमा मारिएका डमरुहरू हुर्काउनु एकदमै चुनौतीपूर्ण हुने गर्छ । ‘बाघले सवलसँग शिकार गर्न कम्तीमा दुई वर्षको हुनपर्छ । त्यसअघि तिनले आमाको सहयोगमा सजिला शिकार गर्न सिक्छन्’, भादग्रा टाइगर रिजर्भका पूर्व अधिकारी म्रिदुल पाठक भन्छन् । टुहुरा डमरु फेला पर्दा पाठक त्यहीँ कार्यरत थिए । 

‘भाले बाघले डमरुहरू स्याहारेको यो पहिलो पटक भने होइन, तर यो एकदमै बिरलै हुने घटना हो । जंगलका टुहुरा डमरु हुर्काउन र तिनलाई अन्य जनावरबाट बचाउन पार्क प्रशासनलाई कठिन हुन्छ’, पाठक भन्छन् । सन् २०११मा रान्थाम्बोरे राष्ट्रिय निकुञ्जमा पनि यस्तै घटना घटेको थियो । दुई महिनाका दुई डमरु छोडेर आमा बघिनी मरेकी थिई । डमरुहरूको रेखदेख तिनका बुवा बाघ T-25 ले गरेका थिए ।

के बुवा P243 ले बच्चाहरुलाई शिकार खेल्न पनि सिकाउला ? कि तिनीहरू आफैँ शिकार गर्न सिक्नेछन्, त्यो हेर्न बाकीँ नै छ । रिजर्भका अनुसार अहिले आठ महिनाका यी डमरुले खानको लागि आफै शिकार फोर्न चै जानिसकेका छन् ।

P213-32 कोड गरेकी बघिनीको एक डमरु, फोटोः पान्ना टाइगर्स रिजर्भ

‘शिकार गर्न सिक्नु बाघको जन्मजात विशेषता हो । तिनीहरू आफैँपनि शिकार गर्न सिक्न सक्छन् । तर आमा बिना तिनलाई शिकार गर्न सिक्न गाह्रो हुन्छ । यदि उनीहरू स्वस्थ्य, सबल तथा बलिया निस्केमा अबको केही महिनामै आफ्नो आहारा आफैँ जुटाउने छन्’, शर्माको धारणा छ । 

अहिले यी सबै चुनौतीहरू मध्यनजर गर्दै डमरुहरूलाई जंगलमै हेरचाह गर्ने काम रिजर्भले गरिरहेको छ । ‘बाघको आनीबानी नियाल्दा, बाघका बच्चाहरू सामान्यतया १२–१३ महिनाको भएपछि शिकार गर्न शुरू गर्छन् । त्यसैले पनि यी डमरुहरूलाई अरू ४–५ महिना खुवाएर बचाउनुपर्ने हुन्छ’, शर्माको धारणा छ । यी डमरुहरू अहिले ५० देखि ६० किलोग्रामका छन् । अब ३–४ महिनामा उनीहरू पूर्ण रूपमा ८० देखि ९० किलोग्रामसम्मका हुनेछन् । यसको लागि यो ३–४ महिनाको अवधिको लागि तिनलाई २५–३० वटा शिकार चाहिन्छ ।

‘बुवा P243 लाई रेडियो कलर जोडिएको छ । डमरुहरूलाई कलर लगाइएको छैन । त्यसैले तिनीहरू ठ्याक्कै कता हुन्छन् भन्ने थाहा हुन्न’, रिजर्भको रिपोर्टमा भनिएको छ । यदि बुवा P243 को अर्को कुनै बघिनीको सम्पर्कमा आए ती दुवैले डमरुहरूलाई कस्तो व्यवहार गर्छन् भन्ने पनि अनुगमन गर्नुपर्नेछ । 

‘यदि बुवा P243 ले डमरुहरूलाई छोडेमा त्यतिबेला डमरुहरूलाई के गर्ने भनेर विशेष योजना बनाउनु पर्छ । केही महिनापछि तिनीहरू आफैँ शिकार गर्न सक्षम भइसकेपछि पनि तिनको लागि लामो समयसम्म अनुगमन जारी राखिने छ’ रिजर्भको रिपोर्टमा उल्लेख गरिएको छ । 

भारतको मध्य प्रदेश बाघको प्रदेशको रूपमा चिनिन्छ । २०१९को गणना अनुसार त्यहाँ मात्रै कुल ५२६ बाघ थिए । रिपोर्ट अनुसार २०२१ जुलाइ १ सम्ममा २४ बाघ मध्यप्रदेशले गुमाइसकेको छ । सन् २०२० मा २६ र २०१९मा २८ बाघ उक्त प्रदेशले गुमाएको थियो । सबैभन्दा धेरै बाघ मरेको रेकर्ड पनि मध्यप्रदेशकै छ । सन् २०१२ देखि २०१९ सम्ममा त्यहाँ १७२ बाघ मरेका छन् । 

(यो लेख मोङबे मा प्रकाशित मनिष चन्द्र मिश्रको ‘इन रियर बियाभर, मेल टाइग। केयर्स फर कब्स अफ्टर मदर्स डेथ’को अनुवाद हो ।)