एउटा सर्जकका निम्ति ‘नयाँ कृति’ आउनु भनेको छोरी पाउनुजस्तै हो लाग्छ

राजा ठ्याक्कै यहि हो र यति हो भनेर भन्न सकेको खण्डमा मात्र परिचय आवश्यकता महसुस हुँदो हो  । यसैले त्यतातिरको झमेला त्यतै छाडिदिऊ  । उनको दोस्रो कविता सङ्ग्रह तङसिङ (इको पोएट्री)सँग सम्बन्धित रहेर द मार्जिनका लागि राजु झल्लु प्रसादले केही प्रश्नहरू गरेका थिए  ।

प्रस्तुत छ, किनाराका साक्षीमा राजा:

राजा दाइ, यतिबेला साह्रो चिसो छ । तातो पानीको ग्लास सामुन्ने छ । तर, लागिरहेछ ‘तातो पानी केहीबेरमा चिसो होला ।’ म पर्खिन्छु, किनभने भर्खरै मलाई चिसो पानी खान मन लाग्यो । उठेर चिसो पानी ल्याउने जाँगर पनि छैन । यही पानी चिसिओस् अनि खान्छु भनेर बसिरहेको छु । तर एउटा प्रश्न क्या दाइ, ‘पानी तातेपछि चिसो पानीको प्यास किन बढ्छ?’ यस्तो स्थिति कत्तिको फेला पर्नुहुन्छ दाइ ? तपाईँलाई पढ्दा मलाई यस्तै-यस्तै हुन्छ । अब एक्चुअल प्रश्नमा आउँछु - तपाईँ चिसो पानी किन तताउनुहुन्छ ? जम्नु पनि पानीकै नियति हो नि, होइन र दाइ ?

जम्नु पानीको नियति हो । उम्लनु पाउनु पानीको मोक्ष ।
पानी जमिरहँदा पानी हो । तातिँदा बाफ । 
पानी तातिएपछि जब १०० डिग्री सेल्सियसको तातोले यसका अणुहरूलाई फुटाइदिन्छ नि तब पानीको मृत्यु हुन्छ । र त्यहाँबाट अवतार हुन्छ बाफको । प्रकृतिमा हुने तरल स्थितिबाट वायवीय स्थितिको कायापलटको यो खाले गुणात्मक फड्को समाजलाई पनि चाहिन्छ । मानिसलाई पनि ।
कहिलेकहीँ जम्नु पनि मजाको विषय हो नि झल्लु ! तिमी जिन्दगीमा कतिचोटि जमियौ र नै त फेरि चल्यौ । हिँड्यौ । अघि गयौ । उफ्रियौ । बाघले मिर्गलाई झम्टिनुअघि उ जम्छ कि जम्दैन त ? तुफान आउनअघि बादल जम्दैन त ? खेलौना चलाउनअघि घुमाइएको चाबी जम्छ कि जम्दैन ?      
झल्लुको सवाल गर्ने कायदा छ । यो कायदाको कायल भएँ म । उसले पछि सोध्नु पर्ने सवाल अघि राख्यो । क्यामोफ्लाज गर्छ ऊ सवालहरूको । ताकि उत्तर दिने उसको विचारको अन्योली झाङमा शिकार परोस् । सहजै । “पानी तातेपछि चिसो पानीको प्यास किन बढ्छ ?” यो सोध्यो झल्लुले उत्तरको चङ्गालाई कन्फ्युजनको हाँगामा झुन्ड्याइदिन ।
यसको उत्तर फिजियोलोजीमा हुनुपर्ने । लु गुगल गर है केटा । 

एउटा प्रश्न छ क्या दाइ, ‘प्रश्न-उत्तर बिच कविता कहाँनेर रहन्छ’ भन्ने । अर्को प्रश्न पनि छ, ‘कविता प्रश्न हो भने उत्तर के होला र कविता उत्तर हो भने प्रश्न के रहला’ भन्ने । कुनै तेस्रो प्रश्न पनि छन् र दाइ ?

कहिलेकाहीँ कविता आफै प्रश्न हो । कहिलेकाहीँ उत्तर ।
कविता प्रश्न र उत्तरको दोसाँध पनि हो ।
कहिले चाहिँ कविता न प्रश्न हो, न उत्तर ।
खासमा प्रश्न र उत्तरको अन्तर्विरोधमा कविता कविता हुन्छ जस्तो लाग्छ ।
कविता प्रश्न हुँदा ‘प्रति-कविता’ उत्तर हुन्छ कि । अनि कविता उत्तर हुँदा, त्यसको ‘प्रति-कविता’ प्रश्न भएको हुन्छ कि ।
तेस्रो प्रश्न त प्रश्नहीन इलाकामा छ : प्रश्नहीन इलाका ।
जहाँ न त सोध्नुको झन्झट छ, न भन्नुको ल्याङ । जहाँ न जान्नुको पीडा छ, न नजान्नुको आनन्द । जहाँ न हुनुको चुनौती छ, न नहुनुको जड़त्वबोध । त्यहीँ एकखाले कविताको कालजयी ‘सत्त्व’ छ । सबै खाले होइन है फेरि झल्लु ।

एउटा सिल्ली कुरा सोध्छु । तपाईँका कविताहरूले कहिलेकाहीँ तपाईँलाई सोधेका छन्, ‘राजा तँ को होस् ?’ तपाईँ के उत्तर दिँदै हुनुहुन्छ ? कि तपाईँको कुनै प्रतिप्रश्न रहन्छ ?

सिल्ली कुराले मेरो दिल हर्छ रे ।
सद्दे कुरा गर्नेहरू सधैँ सद्दे हुने ग्यारेन्टी नै के?
यत्तिखेर मलाई महान् खलिल जिब्रानको एउटा पाठ्यांश याद आयो । उनले लेखेका छन्, कतै – जिन्दगीमा म एकैचोटि मात्र निरुत्तर बनेको छु । त्यो हो जब मलाई कसैले सोध्यो – तिमी को हौ?
उस्तै उस्तै हो कुरा त । हामी सबैका लागि ।
हामी किन कहाँबाट कसरी आयौँ भन्ने कुराको भेउ हुन त इतिहासको कोखमा छ । रस्ताफेरियन दर्शन गाउने-बाँच्ने कल्ट बब मार्लेले आफ्नो फेमस गीत बफेलो सोल्जर्स-मा भनेका छन् – तिमीले तिम्रो इतिहास जानेछौ भने तिमी कहाँबाट आएका हौ, त्यसको भेउ पाउनेछौ ।   
मान्छेले उसको जरा भुल्छ । र सत्ताले उसलाई पिस्छ । यही मान्छेको ठूलो युगीन ट्र्याजडी हो । 
मान्छेले खोज्दैन उसका जराका तन्तुहरू कहाँबाट हाँगिएका हुन् । र व्यवस्थाले उसलाई गुलाम-औजार बनाउँछ ।
मान्छेले आफ्नै अनुहार हेर्न ऐनाको सहारा लिन्छ । र समयले उसलाई यन्त्र बनाउँछ ।
मान्छेको यही स्मृतिहीनता र स्व-अलगावको कारण धार्मिक गुरुहरूको धन्धा फस्टाएको छ । उनीहरू जो जो जहाँ जहाँ बसेर व्यापार चलाइरहेका किन नहोउन् – सबैको एउटा मन्त्र छ – आत्मज्ञान । अपने आप को पहचानो !
बाइबलले भन्यो – नो दाइसेल्फ । सनातन दर्शनले भन्यो – आत्मज्ञान ।
जुग जुगदेखि दर्शनशास्त्रको यही ठूलो क्वेरी छ र नै बाँचेको छ मान्छेको अस्तित्व । मान्छेले ऊ को हो त्यो नजान्नु र जान्न नसक्नुकै कारण पनि मान्छेको सत्त्व विद्यमान छ कि । यो स्व-अज्ञानताको आफ्नै बिउटी पनि त छ ।
र, यही नै त मोटिभेसनको स्रोत पनि हो – मान्छेले आफैलाई आफैमा र प्रकृतिमा खोजिरहनुको ।  

यतिखेर जौन साहेबको बेसुमार याद आइरा'छ । उनको एउटा शेर छ, “वो जो न आने वाला है, ना उस से मुझ को मतलब था, आने वालों से क्या मतलब आते हैं, आते होंगे ।” तपाईँको आउन लागेको किताब ‘तङसिङ’-को लागि बधाई दाइ । आउँदैछ । आइपुग्छ । पढ्छु । तर, मलाई यसपछि के आउला भन्ने लागेको छ । सँगै, एउटा सर्जकका निम्ति ‘नयाँ कृति’ आउनु भनेको कस्तो कुरा रहेछ दाइ ? ‘यतातिर केही ठिसलालहरूले छोरो पाउनु जस्तै हो’ भन्दिरा हुन्छन् । हो र ? हेहे ...

एउटा सर्जकका निम्ति ‘नयाँ कृति’ आउनु भनेको छोरी पाउनुजस्तै हो लाग्छ ।
किसानको घोर परिश्रमपछि फलेको फसलजस्तै हो । फसल कुह्यो भने त्यसको पीडा किसानसँग छँदैछ । लेखकको किताब कुह्यो भने त्यो अपराधबोध लेखकले कबुल्नुपर्छ । म तयार छु ।
मजदुरको अटुट मिहिनेतपछि बनेको बाटो हो । त्यो बाटो नोव्हेरको बाटो हो भने मजदुरको हाजिरा नपाक्ला । लेखकको किताबले कुनै बाटो नखने लेखकलाई समाजले फाल्नुपर्छ । म तयार छु । 

हरेक हजुरबुबा पुस्ता हरेक नाति पुस्तालाई भनिरहेका छन्, ‘तँ निल्ने नहुनू, निल्नेहरूलाई उगेल्न लगाउने हुनू ।’ तर, हरेक छोरा पुस्ताहरू नै पृथ्वी (पर्यावरण) निलिरहेका छन् । हरेक छोरा पुस्ताहरूमा ‘पृथ्वी’ निल्नै पर्ने बाध्यता सिर्जित किन पो भइरहेको हाउ दाइ ? युएनमा अस्तितिर डाइनोसर आइराथ्यो । काठमाडौँका छोरा पुस्ताहरू नीर शाहको आवाज सुनेर गलल... हाँस्दिएँ । कहिलेकाहीँ त लाग्छ के - यो पृथ्वी निल्नमा मेरो पनि बरोबर हिस्सेदारी छ । तपाईँ ‘तङसिङ’ लेखेर यो पापमोचनको यात्रामा लागेको हो ? छोडौँ दाइ, पुण्य (गौतम) भृकुटीमण्डपमा अझै पनि कुर्सी तोडिरहेको छ… ।

‘तङसिङ’ लेखेर पापमोचन हुने भए त यार (?) ! तर यो मेरो भागको प्रायश्चितसम्म चाहिँ होला ।
र, म मान्छु - यो पृथ्वी निल्नमा मेरो पनि बरोबर हिस्सेदारी छ । यो हिस्सेदारीलाई सक्दो घटाउने चेतनाको यात्रामा मेरो लेखन छ । अहिलेलाई ।
मैले लेखेको त मात्र कविता हो झल्लु ! परिवर्तन त समाजको हातमा छ र समाज सत्ताको हैकममा छ ।  

तपाई कवि, लेखक, गीतकार, अनुवादक, अभिनेता अनि कलाकार । इतिहासभन्दा जेठो आदिवासी धुवाँका मुटुहरू किन यसरी छरपष्ट भइरहेका छन् दाइ ? म पनि धेरै थोक गरिराछु । रसिक दाइ, मोहित सबको उस्तै छ । अस्ति मनोज दाइलाई कति छरपष्ट भएको भन्दा भन्दै हुनुहुन्थ्यो - ‘म अस्थिर छु, यसकारण जिउँदो छु ।’ दाइले मिठो आन्सार दिनुभयो । अब तपाईँलाई सोध्छु, हामी सबै डबल-चौबर भूमिकामा किन पो छौँ हाउ दाइ ? यो सब बन्द गरेर ‘भात खाने सुत्ने’ गरे कम्ता मजा हुँदो हो, है ?

युरोपमा विश्वयुद्धपछि चलेको बोरडमको आन्दोलनको कुरा पो गरेको हो कि झल्लुले । सब बन्द गरेर ‘भात खाने सुत्ने’ गर्ने क्या मजा आउला । तर होइन यस्तो । सोच्नु नि – झल्लु कहिल्यै मर्दैन रे । उसले अजम्मरी बुटी पायो रे । झल्लुले त्यसपछि न कविता लेख्ला न यो फकीर राजाको कबाड़ इन्टरभिउ लेला । न रसिक, मोहित, मनोजहरू के के चकचकहरू गर्लान् । सबै फोकटमा बरबाद हुने थिए ।
हामी मर्छौँ र त्यो पनि छिट्टै । यही मृत्युबोधले त हो के के गराइरहने ।
अनि डबल-ट्रिपल भूमिकामा चाहिँ एक ठाउँ जमेर बस्नु नचाहनुले हो । जमेर बस्नु नै मर्नु हो सास फेरेरै भए पनि । सास फेर्नु मात्र बाँच्नु होइन नि झल्लु ।
बाँच्नु भनेको त आफ्नो पाइलाको किरिङमिरिङ जिगज्याग धर्साहरू एक टुक्रा समयको छालामा कोरिराख्नु हो ।      

अब छोटो प्रश्नहरू गर्छु ।  उता चिलीमा निकोनार पार्रा र पाब्लो नेरुदाको दोस्ती थियो । यता राजा पुनियानी र मनोज बोगटीको । अरुन्धती भनेको भन्यै छिन्, ‘भारत मूर्खहरूको देश बन्दैछ ।’ असहिष्णु बन्दै गइरहेको भारतमा ‘हस्तक्षेप आन्दोलन’ चाहिँ के भन्दै छ दाइ ? दक्षिण एसियाभरमै ‘हस्तक्षेप’ खाँचो हो कि जस्तो लाग्छ । दक्षिण एसियाकै साहित्यिक-भाषिक सत्ता कस्तो पाउनुहुन्छ ? प्रश्न लामो भयो है, छोटोमा यति सोध्न लागेको, ‘हस्तक्षेपले कस्तो कविताको माग गरिरहेको हो ?’

दार्जिलिङको सन्दर्भमा वा भारतमा बस्ने नेपाल भाषीहरूको सन्दर्भमा विशेष गरी र आम ढङ्गमा सत्ताको मार परेका कुनै पनि मानिसको सन्दर्भमा हस्तक्षेप समाजको मानसिक अभियानको प्रस्तुति हो ।
साहित्यले कहिल्यै भौतिक परिवर्तनका लागि चलाइने सामाजिक आन्दोलनलाई लिड गर्ने क्षमता राख्दैन । राख्नु हुँदैन पनि । सामाजिक समस्याको मुहान राजनैतिक अन्तरसम्बन्ध र अन्तर्घातमा निहित छ । तसर्थ सामाजिक समस्याको निराकरण राजनैतिक अभियानबाटै मात्र सम्भव छ । हस्तक्षेप त्यो अर्थमा समाजको भौतिक परिवर्तनका लागि चाहिने मानसिक प्रस्तुतिको बाटो खुलाउने अभियान हो । 
नयाँ समयले ल्याएको नयाँ सामाजिक सङ्कट, नयाँ सामाजिक अन्तर्विरोधहरूको कल्पना र वास्तविकताको  कविता हस्तक्षेपले गर्नु चाहेको कविता हुनेछ ।

माथि पुनियानी भन्दै आएँ, बिर्सिगएछु । अस्ति ‘पुनियानी टाइटल हटाइदिँउ न’ गर्दै हुनुहुन्थ्यो ? किन भनेर सोध्नै बाँकी छ ।

मन लागेर ।
एक त पुनियानी लेखिरहनु बोर । राजा मात्र लेख्नु सजिलो ।
दोस्रो कुरा । यो हजुरको थर चैँ सोधेपछि सोध्नेलाई पुनियानी थरको बेलिबिस्तार बताउनु पर्ने ल्याङ ।
अर्को, बाबाको टाइटल लेखिरहँदा आमाको टाइटल किनारीकृत भएको महसुस हुने । पितृसत्ताको वंशवादी छायाँबाट अलि टाढा जाने प्रयास ।

अगम सिंह गिरीहरू पछिल्ला कवि/लेखकहरूसँग कत्तिको सन्तुष्ट होलान् ? समसामयिक सिनारीयोबारे बोल्ने मुड छ दाइ ?

गिरीहरू पछिल्ला कवि/लेखकसँग सन्तुष्टै होलान् । किनभने प्रचुर राम्रा कवि-लेखक गिरीको परम्परा र गिरीको परम्पराबाहिर भइसके ।

आजका प्लेटोहरू पनि कविहरूलाई राज्यबाट खेद भनिरहेकै छन्, सत्ता मानिरहेकै छ । कहिलेकाहीँ कविताको नाममा ‘कुन्नि के हो’ लेखेर लाजमर्दो बनाइदिराछ यताको सत्ताले । मेची पारीको सत्ता कविताप्रति कस्तो बिहेभ गर्दैछ दाइ ?

सत्ताको व्यवहार कविताप्रति उति प्रस्ट छैन । तर सत्ता रियल कवितासँग सधैँ डराउने हो । नडराएको भए पनि कम से कम सत्तालाई कविताको रिबेल आत्मासँग सधैँ डाउट छ । डाउटै नभएको खण्डमा चाहिँ कविता सत्तालाई एलर्जी त पक्कै हो । मेची पारि होस् वा वारि, जसरी सत्ताको मूल चरित्र एउटै हो, सत्ताको कविताप्रतिको व्यवहार पनि उस्तै त हो ।

बशीर बद्रको एउटा शेर छ क्या दाइ !  ‘मैं चुप रहा तो और ग़लत फ़हमियाँ बढ़ीं, वो भी सुना है उसने जो मैं ने कहा नहीं ।’ तपाईँले आफ्नैबारे अरूबाट सुनेको तारिफ या गाली ? या साहित्यिक गल्लीहरूमा हिँड़िरहँदाको कुनै स्मरणयोग्य घटना ?

अलिअलि नाम छ र भक्कु बदनाम छु । अलि अलि जस छ र बढी अबजसे छु ।
तारिफ जति सुन्छु, अचेल विश्वास लाग्दैन । यस्तो तबदेखि भएको हो, जबदेखि तारिफको कोटभित्र फाटिएका अन्डरवेयर देख्न थालेँ । 
साहित्यिक गल्लीगल्छेंड़ीमा हिँड्दाको स्मरणयोग्य घटनाहरू त छन् । तर तीहरू मिठोभन्दा बेसी तीतो नै छन् । न्यानोभन्दा बढी चिसो नै छन् ।
खै, कुन घटनाको धागो उधारूँ, कुन घटनाको फाटो टालूँ पो भयो ।

तपाईँले लास्ट पढेको कविता कुन हो दाइ ? हेरेको फिल्म ? देखेको दृश्य ? सुनेको आवाज ? तपाईँ ठ्याक्कै एकछिनपछि के गर्नुहुन्छ ? ... कता हुनुहुन्छ ? कहिले आउनुभएको ? कता पुग्नुभएको थियो ?  सिधा सोधेको भए हुने है, ‘तङसिङबाहेक के चल्दै छ दाइ ?’

‘तङसिङ’-पछि बिटिटि केही किताब निकालिहालौँ भन्ने क्रेजी सोच छ । साथीहरू मलाई आत्तिएर मात्तिएर लड्ला भनेर हो कि, सम्झाइबुझाइ गर्दैछन् । यसो नगर राजा, यसो गर्ने होइन ।
तर मलाई चाहिँ यसपालि अट्टेरी नै गर्ने रहर छ ।
खोतालखुतुल पार्दा झन्डै एक दर्जन किताब हुने लायकको पाण्डुलिपि मसँग रेडी रहेछ ।  ‘तङसिङ’-पछि अब अलि फरक धारको, अलि नयाँ कन्सेप्टको कविता ल्याउने योजना अन्तिम फेजमा छ । त्यो किताब भारत र नेपाल दुवैतिर एकसाथ प्रकाशित हुनेछ ।

एउटा लास्ट प्रश्न है ! ‘कल्चर अफ साइलेन्स’बारे तपाईँ र मनोज दाइको गफ सुनेको थिएँ । ‘नबोल्ने, नसुन्ने, नपढ्ने, नभन्ने कल्चर’-मा यति कुरा गरियो दाइ । ... छोडौँ दाइ, प्रश्न के थियो नै बिर्सिएँ यार । तपाईँको कुनै प्रश्न छ र ? नत्र त मैले आजलाई सक्देको है  !

के सकिन्थ्यो र ? केही भएको भए पो सकिन्थ्यो त !